Polityka publiczna wobec ubóstwa energetycznego. Propozycje rozwiązań i korzyści społeczne - IBS

„W Polsce nie da się skutecznie poprawić jakości powietrza bez intensywnego zajęcia się sferą ubóstwa energetycznego” – powiedział wiceminister Piotr Woźny podczas panelu dyskusyjnego w ostatniej części zorganizowanego przez nas seminarium. W trakcie spotkania zaprezentowaliśmy oraz poddaliśmy pod publiczną debatę najnowsze wyniki dotyczące skali ubóstwa energetycznego w Polsce, charakterystyk grupy najbardziej dotkniętej problemem oraz propozycje rozwiązań. Ekspertki z Francji i Niemiec przedstawiły programy wsparcia osób ubogich energetycznie w ich krajach, a następnie przedstawiciele administracji centralnej i lokalnej dyskutowali o potencjalnych rozwiązaniach dla Polski. Zaprezentowaliśmy również wyniki dotyczące wpływu termomodernizacji na rynek pracy w Polsce.

Poniżej publikujemy relację z wydarzenia, prezentacje oraz nagrania filmowe. Zachęcamy do zapoznania się z materiałami!

Ubóstwo energetyczne w Polsce spada, ale wciąż dotyczy 4,6 mln osób

Na początku spotkania Katarzyna Sałach (IBS) przedstawiła definicję ubóstwa energetycznego, według której „zjawisko dotyczy osób doświadczających trudności w zaspakajaniu swoich potrzeb energetycznych, czyli ogrzewaniu mieszkania, podgrzewaniu wody i posiłków, oświetleniu i korzystaniu z podstawowych sprzętów AGD”. Katarzyna Sałach i Piotr Lewandowski oszacowali skalę zjawiska w Polsce za pomocą wskaźnika „wysokie koszty – niskie dochody” (WK – ND), analizując dane z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych prowadzonego corocznie przez GUS. Problem ubóstwa energetycznego dotyczy 12,2% mieszkańców Polski. Zjawisko zmniejszyło się o 2,2 punktu procentowego między 2012 a 2016 rokiem, jednak wciąż dotyczy 4,6 mln osób. Przyczyną zmiany był wzrost dochodów gospodarstw domowych, m.in. dzięki programowi „Rodzina 500+”. Niemniej jednak, odsetek osób ubogich energetycznie, które nie były ubogie dochodowo, praktycznie się nie zmienił i wynosi ok. 5,6% mieszkańców Polski. Ubodzy energetycznie to głównie mieszkańcy wsi i małych miast: co piąty mieszkaniec wsi jest ubogi energetycznie. Ponad 80% ubogich energetycznie mieszka w domach jednorodzinnych, 25% to emeryci i renciści. → prezentacja

Więcej wyników znajduje się w publikacjach:

Sałach, K., Lewandowski, P. (2018). Ubóstwo energetyczne w Polsce 2012-2016. Zmiany w czasie i charakterystyka zjawiska. IBS Brief Report 01/2018.
Sałach, K., Lewandowski, P. (2018). Pomiar ubóstwa energetycznego na podstawie danych BBGD – metodologia i zastosowanie. IBS Research Report 01/2018.

Jak ograniczyć skalę ubóstwa energetycznego w Polsce?

Następnie Jan Rutkowski (IBS) argumentował, że ubóstwo energetyczne jest istotnym problemem nie tylko ze względu na negatywny wpływ na stan zdrowia i jakość życia, ale również w kontekście walki ze smogiem. Gospodarstwa ubogie energetycznie mogą przyczyniać się do zanieczyszczenia powietrza, ponieważ nie stać ich na korzystanie ze źródeł energii przyjaznych dla środowiska. Gospodarstwa te częściej korzystają ze starych pieców i paliw niskiej jakości.

Stosowane obecnie w naszym kraju instrumenty nie rozwiązują problemu. Brakuje instrumentów skierowanych bezpośrednio do osób ubogich energetycznie. Jan Rutkowski przedstawił działania konieczne, by pomóc osobom dotkniętym tym problemem:

zdefiniowanie problemu,
stworzenie struktury instytucjonalnej przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu,
wypracowanie mechanizmu identyfikacji gospodarstw ubogich energetycznie,
wybór instrumentów,
implementacja.

Termomodernizacja jest narzędziem najdroższym, ale najskuteczniejszym

Konstancja Ziółkowska (IBS) omówiła instrumenty potrzebne do rozwiązania problemu proponowane przez ekspertów IBS (Jana Rutkowskiego, Katarzynę Sałach, Aleksandra Szpora i Konstancję Ziółkowską): zasiłek celowy skierowany do osób ubogich energetycznie, doradztwo i usprawnienia energooszczędne, termomodernizację poprzedzoną profesjonalnym doradztwem. Zasiłek celowy złagodzi przejawy ubóstwa energetycznego, natomiast doradztwo i drobne usprawnienia energooszczędne oraz termomodernizacja pomogą w usunięciu jego przyczyn. Termomodernizacja jest narzędziem najdroższym, ale najskuteczniejszym. Wdrożenie zaproponowanych instrumentów będzie wymagało precyzyjnej identyfikacji gospodarstw domowych ubogich energetycznie, przeprowadzonej przez gminy i ośrodki pomocy społecznej. → prezentacja

Szczegółowy opis rozwiązań znajduje się w publikacji:

Rutkowski, J., Sałach, K., Szpor, A., Ziółkowska, K. (2018). Jak ograniczyć skalę ubóstwa energetycznego w Polsce? IBS Policy Paper 01/2018.

Przyspieszenie termomodernizacji może spowodować powstanie 100 tys. miejsc pracy

Termomodernizacja, oprócz pozytywnego wpływu na ograniczenie ubóstwa energetycznego, może przyczynić się do zmian na rynku pracy. Piotr Lewandowski (IBS) zaprezentował wyniki badań prowadzonych z Katarzyną Sałach i Konstancją Ziółkowską, w których oszacowali pracochłonność działań związanych z ociepleniem domów i modernizacją instalacji grzewczej w podziale na kwalifikacje pracowników, a następnie obliczyli wpływ tych działań na stopę bezrobocia w czterech scenariuszach termomodernizacji (różniących się założonym tempem termomodernizacji oraz jej kompleksowością). Przyspieszenie tempa termomodernizacji może zwiększyć popyt na pracę nawet o ok. 100 tys. osób rocznie. Wzrośnie zapotrzebowanie głównie na pracowników wykonujących termomodernizację budynków jednorodzinnych, w szczególności na osoby o niskich kwalifikacjach. Oszacowania różnią się ze względu na województwa – największy wzrost popytu na pracę wystąpi w największych i najzamożniejszych województwach, za to wpływ na stopę bezrobocia będzie najsilniejszy w województwach mniej rozwiniętych. → prezentacja

Pomoc ubogim energetycznie we Francji

W kolejnej części seminarium zaprezentowano przykłady programów wsparcia dla osób ubogich energetycznie z Francji i Niemiec. Ute Dubois (ISG International Business School) wskazała, że ubóstwo energetyczne we Francji dotyczy 3,4 miliona osób (według wskaźnika LIHC – analogicznego do polskiego WK-ND). Do instrumentów łagodzących przejawy tego zjawiska we Francji należą: dotacje dla rodzin o niskich dochodach, rozwiązania poprawiające efektywność energetyczną (m.in. termomodernizacja, wymiana kotłów i urządzeń domowych) i instrumenty związane z dostępem do energii (m.in. umożliwiające wybór rodzaju i dostawcy energii, zapobiegające odłączeniem od energii). Ute Dubois szczegółowo opisała 2 instrumenty: czeki na energię, które zostaną wprowadzone we Francji wiosną 2018 roku, oraz program termomodernizacji „Habiter Mieux” (pol. „Mieszkać lepiej”) realizowany od 2011 roku. Zwróciła również uwagę na wyzwanie, jakim jest identyfikacja osób ubogich energetycznie. → prezentacja

Jak zmniejszyć bezrobocie i zwiększyć efektywność energetyczną? Przykład z Niemiec

Laura Düpré (Caritas Deutschland) opisała niemiecki program doradztwa i drobnych usprawnień energooszczędnych „Stromspar-Check Kommunal” realizowany od 2008 roku. Celem programu jest zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza generowanego przez rodziny o niskich dochodach. W ramach programu doradcy energetyczni wspólnie z beneficjentami analizują ich wydatki na energię oraz sposób korzystania z niej, a także instalują najbardziej potrzebne usprawnienia energooszczędne. Doradcami energetycznymi mogą zostać specjalnie przeszkolone osoby długotrwale bezrobotne. Dzięki programowi udało się obniżyć wydatki na energię ponad 280 tys. gospodarstw domowych i zmniejszyć emisję CO₂ o ponad 480 tys. ton w latach 2008–2017. → prezentacja

zdjęcia: Kuba Kiljan

Jak zwiększyć efektywność energetyczną, maksymalizując korzyści społeczne?

W ostatniej części spotkania odbyła się dyskusja panelowa, w której udział wzięli: wiceminister Piotr Woźny (Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii), wiceminister Andrzej Piotrowski (Ministerstwo Energii), Szymon Firląg (Buildings Performance Institute Europe), Andrzej Guła (Polski Alarm Smogowy), Magdalena Kapuśniak (Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego), Michał Mroczkowski (Urząd Miasta i Gminy w Sztumie). Dyskusję prowadził Jan Niedziałek (TVN24 BIS).

Ubóstwo kontra smog

W Polsce nie da się skutecznie poprawić jakości powietrza bez intensywnego zajęcia się sferą ubóstwa energetycznego – wiceminister Piotr Woźny (MPiT)

„(…) największym źródłem problemu zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest niska emisja, czyli emisja generowana przez budynki jednorodzinne niepoddane termomodernizacji (…). Bez rozwiązania problemu termomodernizacji nie posuniemy problemu [jakości powietrza – red.] do przodu” – powiedział wiceminister przedsiębiorczości i technologii Piotr Woźny. Podkreślał, że osoby ubogie energetycznie nie będą w stanie z własnych budżetów ocieplić budynków, w których mieszkają. Wprowadzone normy jakościowe dla kotłów na paliwa stałe i planowane normy jakościowe dla paliw stałych przyczynią się jedynie do tego, że będziemy palić droższymi paliwami w droższych piecach, bez gruntownego rozwiązania problemu.

Wiceminister przypomniał, że rząd planuje wydać 180 mln zł na termomodernizację budynków jednorodzinnych, a osoby ubogie energetycznie powinny uzyskać na ten cel 100% dofinansowania z budżetu państwa. Pierwszym krokiem w projektowaniu wsparcia dla osób ubogich energetycznie musi być precyzyjne zdefiniowanie zjawiska.

Czy taryfa antysmogowa pomoże?

W kontekście poprawy efektywności energetycznej wiceminister energii Andrzej Piotrowski przypomniał o systemie białych certyfikatów oraz podkreślił konieczność rozbudowy sieci ciepłowniczej i przeprowadzenia termomodernizacji. Nawiązując do wprowadzonej ostatnio taryfy antysmogowej, zapewnił, że nie spowoduje ona wzrostu kosztów ogrzewania energią elektryczną. Według wiceministra rozwiązanie może zachęcić do zmiany sposobu ogrzewania z paliw stałych na energię elektryczną. Wśród zalet tego rozwiązania wiceminister wymienił możliwość dostarczenia pieców elektrycznych przez krajowych producentów.

Uchwały antysmogowe są konieczne, ale niewystarczające

W kontrze do wypowiedzi wiceministra Piotrowskiego Andrzej Guła (Polski Alarm Smogowy) stwierdził, że taryfa antysmogowa nie wpłynie na poprawę jakości powietrza. Mówił, że wprowadzona taryfa nie zachęci do zmiany źródła ogrzewania, a tym samym nie przyczyni się do redukcji smogu, ponieważ ogrzewanie elektryczne jest droższe niż inne źródła ciepła. Jak mówił „Nie można reklamować czegoś, co jest droższe, jako rozwiązania atrakcyjnego”. Przechodzenie z ogrzewania węglowego na elektryczne może być opłacalne, ale wymaga zaprojektowania innego rodzaju taryfy.

Myślenie o rozwiązaniu problemu smogu powinno przebiegać dwutorowo – Andrzej Guła (PAS)

Andrzej Guła podkreślał, że uchwały antysmogowe są podstawowym i kluczowym narzędziem poprawy jakości powietrza w Polsce, ale niewystarczającym. Potrzebny jest oddzielny program zaadresowany do osób ubogich energetycznie. Dotychczas pomoc publiczna trafiała nie tylko do osób najbardziej potrzebujących, ale także do tych, którzy mogliby wymieniać kotły bez dofinansowania. Myślenie o rozwiązaniu problemu smogu powinno przebiegać dwutorowo – inne instrumenty powinny powstać dla osób ubogich energetycznie, a inne dla pozostałej części społeczeństwa.

Finansowanie jest głównym problemem wskazywanym przez gminy

Magdalena Kapuśniak (Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego) zaznaczyła, że taryfy antysmogowe nie są pierwszymi rozwiązaniami mającymi na celu poprawę jakości powietrza w Polsce. Dodała też, że przed wprowadzeniem uchwały antysmogowej na Śląsku urząd marszałkowski skonsultował z gminami konieczność podjęcia działań w celu poprawy jakości powietrza i wsparcia dla najuboższych. Gminy podejmowały działania termomodernizacyjne dotyczące budynków komunalnych mimo problemów ze znalezieniem finansowania. Lokalne problemy związane z termomodernizacją budynków przedstawił również Michał Mroczkowski (Urząd Miasta i Gminy w Sztumie). Oprócz finansowania, problemem dla gminy okazały się luki formalno-prawne oraz przepisy dotyczące budynków wpisanych do rejestru zabytków.

Jak termomodernizować efektywnie?

Szymon Firląg (Buildings Performance Institute Europe) zwrócił uwagę, że w wielu przypadkach palenie tanim paliwem nie wynika z niskich dochodów, a jedynie z korzyści finansowych i braku systemu kar. Wymienił warunki skuteczności programów poprawy jakości powietrza: trwałość (minimum 10 lat), powszechność i efektywność. Zwrócił uwagę, że zadeklarowana przez rząd kwota 180 mln zł jest niewystarczająca, by przeprowadzić termomodernizację na dużą skalę.

tekst: Agata Miazga

redakcja językowa: Dorota Ciborowska

***

Uczestnikom, panelistom i prelegentom dziękujemy za dyskusję i cenne komentarze!

Mamy nadzieję, że merytoryczna dyskusja o problemach osób ubogich energetycznie przyczyni się do wypracowania skutecznych instrumentów wsparcia. Wyniki Instytutu Badań Strukturalnych dotyczące ubóstwa energetycznego znajdziecie Państwo na stronie: https://ibs.org.pl/research/ubostwo-energetyczne/.