Oblicza ubóstwa energetycznego

Konstancja Święcicka

Nasz Instytut od długiego czasu zabiega o wprowadzenie do badań i polskiej debaty publicznej terminu „ubóstwa energetycznego”. Pokazujemy, że ubóstwo energetyczne jest jednym z istotnych wymiarów problemu ubóstwa w Polsce.  W dotychczasowych badaniach kładliśmy nacisk na oszacowanie skali tego zjawiska. Tym razem, w najnowszej publikacji pt. „Rozmaitość przyczyn i przejawów ubóstwa energetycznego” autorstwa Macieja Lisa, Katarzyny Sałach oraz Konstancji Święcickiej, pokazujemy różne oblicza ubóstwa energetycznego w naszym kraju.

Po raz pierwszy w badaniach nad ubóstwem energetycznym wykorzystane zostały zarówno metody ilościowe jak i jakościowe

Definicja zaproponowana przez Agatę Miazgę i Dominika Owczarka opisuje ubóstwo energetyczne jako sytuację, kiedy gospodarstwo domowe „doświadcza trudności w zaspokojeniu podstawowych potrzeb energetycznych w miejscu zamieszkania za rozsądną cenę”*.  W Polsce trudności w dostarczeniu ciepła do domu dotyczą  najróżniejszych grup społecznych – od wielodzietnych rodzin w dużych, wiejskich domach, po mieszkańców lokali komunalnych w przedwojennych kamienicach w najbardziej zdewastowanych dzielnicach polskich miast. Chcąc poznać i przedstawić przyczyny powstawania ubóstwa energetycznego, codzienność osób dotkniętych problemem, jak i skalę występowania poszczególnych mechanizmów  – pierwszy raz w badaniach nad problemem ubóstwa energetycznego w Polsce wyniki analiz statystycznych zostały zestawione z opracowaniami opartymi o badania jakościowe. W oparciu o Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych z 2014 roku, podzieliliśmy gospodarstwa domowe na dwanaście typów różniących się efektywnością energetyczną oraz dochodami. Następnie wyróżniliśmy typy gospodarstw najbardziej zagrożone ubóstwem energetycznym. W ostatnim kroku odwołaliśmy się do dorobku socjologów badających ubóstwo we współczesnej Polsce metodami jakościowymi. W ich opracowaniach odnaleźliśmy opisy codziennego doświadczenia ubóstwa energetycznego i dopasowaliśmy je do poszczególnych typów. W ten sposób powstała praca pokazująca oblicza ubóstwa energetycznego w naszym kraju – zarówno mechanizmy powstawania, strategie „radzenia sobie” z problemem przez osoby nim dotknięte oraz skalę poszczególnych mechanizmów.

 Miejskie i wiejskie „enklawy biedy”

Zamieszkiwanie w złej jakości budynkach połączone z niskimi dochodami jest charakterystyczne dla wybranych mieszkańców zarówno miast jak i wsi. Z jednej strony dotyczy gospodarstw domowych zajmujących niewielkie lokale w przedwojennych kamienicach, zlokalizowane w miejskich enklawach biedy, z drugiej zaś, ubogich mieszkańców wsi mieszkających w starych domach i zabudowaniach popegeerowskich. Źródło ubóstwa energetycznego tego rodzaju należy wiązać z procesami zachodzącymi od lat 90. XX wieku. Trwałe pogorszenie sytuacji na lokalnych rynkach pracy, na skutek upadku państwowych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych stanowi główną przyczynę obecnych problemów mieszkaniowych i energetycznych. Ograniczona aktywność państwa oraz samorządów w zakresie poprawy efektywności energetycznej zasobu mieszkaniowego spowodowała, że pogorszenie sytuacji na rynku pracy zostało utrwalone w jakości tkanki mieszkaniowej. Nawet jeśli mieszkańcom biednych dzielnic i wsi uda się znaleźć pracę, to rzadko kiedy są w stanie na tyle podnieść swoje dochody, by móc dokonać pełnej modernizacji mieszkania niezbędnej do zapewnienia ciepła i obniżenia kosztów dostarczania energii. Pod względem warunków mieszkaniowych nie mogą liczyć więc na realną poprawę jakości życia. Nie stać ich też na zmianę miejsca zamieszkania. Tkwią więc w sytuacji, która każe im wybierać pomiędzy doświadczeniem zimna a nadmiarowymi wydatkami na energię nadwyrężającymi domowy budżet.

Ubóstwo energetyczne rodzin wielodzietnych na wsi

Inny charakter ma ubóstwo energetyczne gospodarstw mieszkających w dużych domach, których mieszkańcy nie narzekają na brak komfortu cieplnego i nie doświadczają skrajnej deprywacji materialnej, ale zaspokojenie przez nich potrzeb energetycznych stanowi poważne obciążenie dla budżetu domowego. Problem  ten dotyka przede wszystkim rodzin z dziećmi mieszkających w domach wolnostojących na wsi, gdzie duży metraż koresponduje z dużą liczebnością gospodarstwa, ale wiąże się również ze stosunkowo niskimi dochodami w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym.

Ponadprzeciętny metraż w wiejskich domach – zagrożenie dla emerytów i rencistów

Problem ubóstwa energetycznego dotyczy również gospodarstw domowych emerytów zajmujących bardzo duże domy na wsi, nieadekwatne do ich potrzeb oraz możliwości finansowych. Dopasowanie warunków mieszkaniowych do zmieniających się dochodów oraz sytuacji gospodarstwa domowego okazuje się problematyczne, zwłaszcza dla osób o niskich dochodach i przy silnej przewadze mieszkań i domów własnościowych w Polsce.

Strategie „radzenia sobie” z ubóstwem energetycznym

Jednym z elementów strategii radzenia sobie z ubóstwem energetycznym jest korzystanie przez mieszkańców z nieefektywnych ekologicznie źródeł ciepła. Przejście na bardziej ekologiczne źródła energii (na piece gazowe zamiast pieców na opał, podłączenie do sieci ciepłowniczej z elektrociepłowni) przyczyniłoby się do wzrostu kosztów energii. Ujawnia się tu sprzeczność między zwiększaniem ekologicznej efektywności ogrzewania a redukcją ubóstwa energetycznego.

Osoby doświadczające ubóstwa energetycznego podejmują liczne działania, żeby zapewnić sobie i swojej rodzinie komfort cieplny. Dokonują samodzielnych przeróbek instalacji, opalają drewnem z lasu, zaciągają pożyczki na zakup opału. Chronią się przed zimnem, zakładając kilka warstw ciepłych ubrań lub dogrzewając się piecykami elektrycznymi. Możliwość trwałej poprawy własnej sytuacji jest jednak ograniczona czynnikami strukturalnymi, na które osoby te nie mają istotnego wpływu.

• Najnowsza publikacja Instytut Badań Strukturalnych dotycząca problemu ubóstwa energetycznego w Polsce dostępna jest już w naszym serwisie – M. Lis, K. Sałach, K. Święcicka – Rozmaitość przyczyn i przejawów ubóstwa energetycznego, 

* Miazga, A. i Owczarek, D. (2015). Ubóstwo energetyczne w Polsce – definicja i charakterystyka społeczna grupy. Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa