Transformacja w sektorze węgla: badania i dialog o przyszłości sektora i regionu - IBS

Celem seminarium współorganizowanego przez nasz Instytut było określenie przez przedstawicieli najważniejszych środowisk decyzyjnych w województwie Śląskim ram potrzebnych dla wypracowania sprawiedliwego społecznie i wzmacniającego rozwój regionalny procesu transformacji górnictwa. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele: urzędu marszałkowskiego, związków zawodowych, sektora prywatnego, uczelni wyższych i instytutów badawczych oraz innych organizacji zajmujących się tematami rozwoju regionalnego i transformacji górnictwa. Mimo szerokiego zakresu tematycznego spotkania udało się wyodrębnić kilka kluczowych zagadnień, które będą miały wpływ na jakość życia mieszkańców województwa Śląskiego.

Sprawiedliwa transformacja

Główną osią rozmowy była koncepcja tzw. sprawiedliwej transformacji (ang. just transition) przedstawiona przez Anabellę Rosemberg z International Trade Union Confederation (ITUC). Koncepcja ta stanowi nowe podejście do kształtowania procesów transformacji w przemyśle. Ramy koncepcji zostały wypracowane w latach 90. w Stanach Zjednoczonych – związki zawodowe branży chemicznej domagały się działań ograniczających szkodliwy wpływ na zdrowie osób zamieszkujących w okolicy zakładów przy jednoczesnym poszanowaniu interesów pracowników. Z czasem, oczekiwania co do ograniczenia szkodliwego wpływu na środowisko zostały rozszerzone o zagadnienia ochrony klimatu i włączone w szerszy zestaw postulatów związkowców. Pojęcie sprawiedliwej transformacji dotyczy w szczególności regionów, w których przemysł przechodził gwałtowne zmiany prowadzące często do zamykania dużych zakładów pracy a tym samym do zaburzenia rozwoju regionu. Pojęcie to opiera się na założeniu, że możliwe jest godzenie interesów pracowników reprezentowanych przez związki zawodowe z celami związanymi z ochroną środowiska naturalnego.

To podejście charakteryzuje przekonanie, że instrumenty transformacji to nie tylko właściwa dystrybucja środków finansowych. Istotne jest również całościowe zrozumienie potrzeb wynikających z tożsamości kulturowej i funkcji społecznych pracowników i ich rodzin, a więc grup najbardziej narażonych na negatywne konsekwencje (zdrowotne, społeczne, ekonomiczne) zmian zachodzących w przemyśle.

Transformacja górnictwa a wyzwania dla rynku pracy w Polsce

Aby idea sprawiedliwej transformacji mogła być realizowana na Śląsku, niezbędne jest trafne zdiagnozowanie aktualnej sytuacji oraz określenie najważniejszych czynników, które kształtować będą przyszłą sytuację pracowników górnictwa oraz branż powiązanych. Piotr Lewandowski, prezes zarządu IBS, przedstawił wybrane kluczowe trendy związane z obecnym i przyszłym zatrudnieniem w górnictwie (prezentacja). Należą do nich przede wszystkim wzrost wymaganych kompetencji i jednocześnie zwolnienia osób o niskich kwalifikacjach. Dzięki wyższym kompetencjom górników poprawiać się będzie ich sytuacja na rynku pracy pozwalając na łatwiejsze znalezienie pracy w innych branżach przemysłu. Jedną z alternatyw dla górników o niższych kwalifikacjach, którzy będą odchodzić z sektora w pierwszej kolejności, mogą być tworzące się branże w sektorze motoryzacji lub budownictwa.

Dylematy rozwoju miast na Śląsku

Drugim elementem wymagającym trafnej diagnozy jest uchwycenie trendów rozwojowych w wymiarze terytorialnym. Dr hab. Robert Krzysztofik z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (UŚ) przedstawił o kluczowe uwarunkowania rozwoju miast na Śląsku (prezentacja). Szczególne zainteresowanie uczestników wzbudził termin transindustrializmu, stworzony przez badaczy z UŚ na określenie nietypowej ścieżki rozwoju śląskich miast tworzących konurbację. Tylko niektóre z nich przeszły typową dla współczesnych miast drogę od dominacji przemysłów prostych przez przemysł zaawansowany aż po postindustrializm. W wielu ośrodkach miejskich na Śląsku i Zagłębiu w dalszym ciągu główną bazą gospodarczą pozostaje przemysł – w niektórych miastach jest to przemysł tradycyjny, w innych mamy z kolei do czynienia ze współwystępowaniem przemysłu tradycyjnego i innych branż. Są też ośrodki, które straciły funkcje przemysłowe i nie weszły na żadną alternatywną ścieżkę rozwoju.

zdjęcia: Konstancja Ziółkowska

Wnioski z dyskusji

Pozostali uczestnicy seminarium mieli okazję podzielić się obserwacjami zarówno na temat pojęcia sprawiedliwej transformacji jak i diagnoz przedstawionych w prezentacjach podczas panelu dyskusyjnego oraz otwartej dyskusji prowadzonych przez Karolinę Bacę-Pogorzelską (Dziennik Gazeta Prawna). Odwoływano się przy tym do doświadczeń i wiedzy z już opracowanych lub obecnie opracowywanych dokumentów strategicznych. I chociaż w dyskusji tej zarysowały się wyraźne różnice, to jednocześnie możliwe było wyznaczenie pewnych ram.

Przykładem może być dyskutowane zagadnienie oczekiwanej wielkości wydobycia węgla w kolejnych latach. Choć uczestnicy różnili się istotnie w tej kwestii, nie wyrażono opinii, aby wielkość ta mogła rosnąć wskazując jednocześnie, że produkcja nie zakończy się z pewnością w najbliższych kilku latach. Podobnie zgodzono się również, że nieunikniony jest spadek liczby miejsc pracy. Według najostrożniejszych szacunków wyniesie on ok. 25% tj. z obecnej liczby ok. 80 tysięcy zostanie on zmniejszony do 60 tysięcy w 2030 r. W szczególności będzie to dotyczyć osób o najniższych kwalifikacjach. Jednym z ryzyk, co do których zgodzili się uczestnicy była utrata konkurencyjności przez polskie górnictwo mogąca prowadzić do pogłębienia się zależności polskiej energetyki od dostaw z zagranicy.

Dyskutowano również nad kilkoma czynnikami, które mogą istotnie kształtować przyszłą sytuację górnictwa. Wśród nich wymieniano: dynamiczny rozwój systemu importu i dystrybucji gazu w Polsce, globalny trend obniżania cen OZE, możliwość rozwoju systemów magazynowania energii.

Sprawiedliwa transformacja musi zakładać działania wyprzedzające lub dostosowawcze do przewidywanych zmian.

Niektórzy z uczestników wskazywali na dominujące w dotychczasowych przemianach przemysłu na Śląsku reaktywny charakter działań (pojawiały się opinie, że w odniesieniu do dotychczasowych zmian w górnictwie nie można mówić o transformacji a raczej po prostu o likwidacji). Powszechnie zgodzono się jednak, że sprawiedliwa transformacja musi zakładać działania wyprzedzające lub dostosowawcze do przewidywanych zmian. W trakcie dyskusji nad koncepcją sprawiedliwej transformacji wskazywano, iż wyższe płace w górnictwie są sprawiedliwą zapłatą za przeciętnie krótsze życie górników lub życie w gorszym zdrowiu. Jednocześnie wskazywano, że łagodzenie skutków utraty pracy przez górników powinno uwzględniać ich dotychczasowe (przeciętnie) wysokie zarobki i status społeczny, co z kolei przekłada się na nieatrakcyjność wielu zawodów niewymagających kwalifikacji, które charakteryzują się niskimi zarobkami oraz brakiem prestiżu zawodowego. Zwracano uwagę, że wykorzystanie innowacji społecznych, które pozwolą górnikom na poprawę warunków życia po odejściu z sektora, może częściowo zrekompensować niższe zarobki.

W kontekście tworzenia nowych miejsc pracy podkreślano rolę procesów rewitalizacji miast oraz rekultywacji terenów pokopalnianych. W odniesieniu do rewitalizacji część uczestników mówiła o konieczności ustanowienia operatora procesów rewitalizacyjnych, który skoordynowałby różne działania prowadzone na Śląsku. Jeśli chodzi o rekultywację, podkreślano konieczność tworzenia na terenach pogórniczych warunków do nowej działalności produkcyjnej, a nie jedynie terenów zielonych czy służących rekreacji.

W trakcie spotkania rozmawiano o najnowszych europejskich inicjatywach dotyczących sprawiedliwej społecznie transformacji górnictwa, w tym o planach powołania europejskiego funduszu sprawiedliwej transformacji (ang. Just Transition Fund). Zaangażowanie Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego a także innych organizacji może stanowić szansę dla tworzenia się nowych pomysłów wokół koncepcji sprawiedliwej transformacji oraz rozwoju regionów pogórniczych.

as, kz

***

Seminarium zostało zorganizowane w ramach projektu „Coal Transitions” prowadzonego wspólnie przez IDDRI i Climate Strategies z udziałem IBS jako polskiego partnera. Projekt finansowany jest przez KR Foundation przy wsparciu European Climate Foundation. Celem projektu jest wypracowanie scenariuszy oraz zestawów polityk wspierających sprawiedliwy społecznie i wzmacniający rozwój regionalny proces transformacji górnictwa.