Powszechna edukacja: postęp czy nowe źródło nierówności?

To, w jakim stopniu ludzie mogą osiągnąć wyższy status społeczno-ekonomiczny niż ich rodzice, mierzy mobilność międzypokoleniowa. Większa mobilność odzwierciedla większą równość szans i otwartość społeczeństwa. Tam, gdzie mobilność jest wysoka, młodzi ludzie mają większe szanse na spełnienie swoich aspiracji, bo ich pochodzenie mniej na nie wpływa. To ważne nie tylko ze względu na sprawiedliwość społeczną, ale i ekonomiczną wydajność. Bada się głównie mobilność dochodową, majątkową, zawodową i edukacyjną. Międzypokoleniowa mobilność edukacyjna to osiągnięcie wyższego wykształcenia niż rodzice.

Mobilność międzypokoleniowa a równość szans

Długo zakładano, że powszechny dostęp do edukacji wyrówna szanse na zdobycie wykształcenia niezależnie od pochodzenia, czyli zwiększy mobilność edukacyjną między pokoleniami. Yang Hu i Yue Qian podważają to założenie, opierając się na analizie danych dotyczących 1,8 miliona osób urodzonych w latach 1956-1990 w ponad 100 krajach. W artykule „Gender, education expansion and intergenerational educational mobility around the world” opublikowanym w zeszłym roku w Nature Human Behaviour, badają siłę związku między poziomem wykształcenia rodziców i ich dzieci. Co istotne, oddzielnie pokazują ewolucję mobilności edukacyjnej matek i synów, matek i córek, ojców i synów, i ojców i córek. Słabszy związek oznacza większą niezależność sukcesu edukacyjnego dzieci od pozycji startowej rodziców, czyli większą mobilność.

Kluczowa rola wykształcenia matki

Jednym z kluczowych wniosków Hu i Qian jest to, że w wielu regionach świata znaczenie wykształcenia matki dla przyszłych osiągnięć dziecka obecnie dorównuje lub przewyższa znaczenie wykształcenia ojca. Jest to szczególnie wyraźne w przypadku córek, najmłodszych osób objętych badaniem, oraz w społeczeństwach z wysokim odsetkiem par, w których kobiety mają wyższe wykształcenie niż ich partnerzy. Dlaczego to takie istotne? Wcześniejsze badania najczęściej w ogóle nie brały pod uwagę matek, które kilkadziesiąt lat temu kształciły się znacznie rzadziej. Domyślnie badało się wyłącznie zależność między poziomem wykształcenia ojców i ich dzieci (częściej synów).

Patrząc tylko na tę zależność międzypokoleniowa mobilność edukacyjna byłaby znacząco przeszacowana, szczególnie w regionie Azji i Pacyfiku, Europie, Afryce i w mniejszym stopniu w Ameryce Południowej. Dawałoby to zniekształcony – bo zbyt optymistyczny – ogląd na postęp w kierunku równości szans edukacyjnych.

Uwzględnienie w analizach poziomu wykształcenia matek zmienia wnioski. Międzypokoleniowa mobilność edukacyjna utrzymuje się na tym samym poziomie pomimo większej dostępności edukacji, a w niektórych regionach wręcz spada. Jest to ważne nie tylko dlatego, że poziom wykształcenia matek rośnie tak szybko. Kluczową rolę odgrywają tu też wzorce kulturowe wpływające na to, jak łączą się w pary osoby o różnym poziomie wykształcenia. Coraz częściej pojawiają się pary, w których to kobiety mają wyższe wykształcenie niż ich partnerzy. Wzrasta również liczba samotnych rodziców, zwłaszcza samotnych matek, co może dodatkowo zwiększyć znaczenie matki dla mobilności społecznej dzieci. Nie można więc już sobie pozwolić na jej pomijanie.

Rozwiązanie, które nie wyrównuje szans

Ostatecznie, prowadzi to do wniosku, że coraz bardziej powszechna edukacja – wbrew oczekiwaniom – nie przekłada się na wyrównywanie szans edukacyjnych wśród dzieci z różnych grup społecznych. Zamiast przynosić większą równość, dostępność edukacji zdaje się utrwalać przenoszenie statusu edukacyjnego między pokoleniami. Badanie jest tym bardziej przekonujące, że wykorzystano w nim dane z wielu państw, których mieszkańcy stanowią łącznie 90% światowej populacji.

Sami autorzy artykułu przyznają, że to właśnie niezadowolenie z patriarchalnego i zachodnio-centrycznego modelu badań nad mobilnością międzypokoleniową zainspirowało ich do podjęcia tego tematu. Szybko stawało się dla nich jasne, jak istotna jest globalna perspektywa i uwzględnienie znaczenia matek. Dopiero szersze podejście pozwoliło uchwycić, jak złożone są zależności między edukacją, kwestiami płciowymi a utrzymywaniem się statusu między pokoleniami.

Wyniki tego badania wskazują na potrzebę wypracowania nowych metod pomiaru mobilności uwzględniających płeć, aby lepiej kształtować polityki edukacyjne i społeczne. Bez tego obraz rzeczywistej mobilności pozostanie zafałszowany. Tylko takie podejście przybliży nas do zrozumienia skutków ekspansji edukacyjnej i zaplanowania skutecznych działań na rzecz większej równości szans, niezależnie od pozycji rodziców.